Abdurrahman ZEYNAL


Acılar Yurdu: Doğu Türkistan (1)


                          

               Dünya yaratıldıktan, her türlü hayat şartlarına hazır hale getirildikten sonra İnsanoğlu zuhur etti. Âdem ile Havva annemizin çocukları çoğaldı ve yeryüzüne dağıldı. İnsanlar kavimlere, toplumlara ve Milletlere ayrıldılar. Ayrılmalar yurt edinmeler ciddi mücadelelere sahne oldu. Orta Asya steplerinde, Mezopotamya ovalarında, Nil deltasında ve Akdeniz çevresinde akıl almaz savaşlara neden oldu. Bu süre içinde bazı topluluklar yok olurken, aile olarak güçlü, inanç olarak sağlam, hareketli ve seyyal olan topluluklardan biri olan Türk milleti zaman zaman acılar çekmesine karşılık, insanlık tarihinin en köklü ve en büyük milletlerinden biri olarak kalmıştır.

                 Bir halk, bir insan gurubu kolay kolay kabile anlayışından millet olma düzeyine çıkamaz. Tarih bunun şahididir. İnsanlık tarihi onlarca milletin mezarlığı durumundadır. ?Etiler, Sümerler, Akadlar Firikler, Romalılar, Astek´ler? ve daha niceleri yok olup gittiler.

                 İnsanlık ?Mekke´den? değişik dünya coğrafyalarına dağılırken Mezopotamya´da, Mısırda, Egede, Orta Asya´da, Hint´te ve Çin´de gelişip çoğalırken beşeri kavgaları da beraberinde getirdi. İşte bilinen beş bin yıllık insanlık tarihinde yüz akı olmuş, mazlumların hamisi, zalimlerin korkulu rüyası olan milletimiz tarih sahnesine çıkarak günümüze kadar varlığını devam ettirmiş bir millettir.

                Mete Handan Kültigin´e:

                Dağınık halde bulunan Hunlar Teoman Han ve Mete Hanın öncülüğünde toplanarak Sınırları Ukrayna´dan Çin denizine kadar uzanan coğrafyada Büyük Hun devletini kurarak tarihin ilerleyen devreleri için çok önemli bir ?Türk dünyası stratejisinin? ana esaslarını ve sınırlarını belirlediler. Oğuz Han şöyle diyor;  ?Bu denizler, bu ırmaklar bize yetmez! Daha deniz, daha ırmak istiyoruz! Yurdumuzu öylesine büyütelim ki gök kubbesi ona çadır, güneş de bayrak olsun? ifadeleriyle bir gerçeği işaret ederken zaman içinde bu düşüncelerden uzaklaşan Hun imparatorluğu dağılıp yıkılınca Orta Asya steplerinden kopan Türk boyları Batıya yönelerek Attila yönetiminde Batı Hun imparatorluğunu kurdular.  Attila´nın ölümünden sonra zamanla onlarda yıkılıp küçük boylar halinde kalıp yok oldular. Tarih kitapları bunların acı sonlarını söyler.

                Göktürk Devleti:

               Yenisey boylarında kalan Türk boyları Göktürk devletini kurarak yeniden ihtişamlı günlerine geri döndüler. İlk kez dünya tarihinde Türk adını alan ve Orhun yazıtlarında Türk adının kullanıldığı tarihi belgelerle karşılaşıyoruz.

               Bilge Kağan, Vezir Tonyukuk ve Kültigin yazıtları yaşanan acıları sevinçleri Türk milletinin hasletlerini anlatmaktadır. Kitabelerde geçen anlatımlara göre; Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamıyla işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki Şadpıt beyleri, kuzeydeki Tarkat, Buyruk beyleri, Otuz Tatar ........... Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.

            Orhun Abidelerinin bir başka yerinde  ?Bilgisiz kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş, kötü imiş tabii. Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş. Çin milletine beylik evladı kul oldu, hanımlık kız evladı cariye oldu. Türk Beyler Türk adını bıraktı. Çinli Beyler Çin adını tutup, Çin kağanına itaat etmiş.

               Bir başka yerde ise ?Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. Türk, Oğuz Beyleri, milleti işitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti? Türk milleti vaz geç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili kağanınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hale soktun.

 

             Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk kitabelerinde yaşanan bütün olaylar sırasıyla anlatılmaktadır. Oynana oyunlar gözler önüne serilmekte ibret alınması istenmektedir. Ne yazık ki dün olduğu gibi bugünde tarihten ders çıkarmamışız.

               Uyguların Tarih Sahnesine Çıkması:

                Uygurlar basamak olarak kullandıkları Göktürk kağanını öldürerek kendi yabguları olan Bilge Kül´ü Ötüken´de kağan ilan ettiler.745 yılında Uygurlar devlet kurdular. Orhun ırmağı kıyısındaki Ordu-Balık kentini kuran ilk Uygur Kağanı iki yıl sonra öldü. Sonra Moyen-Çor kağan oldu. Moyen-Çor yaptıklarını Şine ?Usu gölü yakınlarında diktirdiği  ?Bengü taş? üzerinde anlatmaktadır. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlarla, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler´le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler´le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzların Göktürklerin etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma ihtimali yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.

               Talas Irmağı Savaşı:

                Uygurların Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir. Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar´ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır. Çin´in, Göktürk Kağanlığı´nın çöküşü ile yayılma ve nüfus etme olanağı bulduğu ?Tarım Havzası´nı? (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltması sonucunda bu boşluğu Uygurlar doldurdu. Bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi. Bunun sonucunda Çin´de önü alınmaz olaylar çıktı.

           Uygurların Çine Girmesi:  

           Uygur Hükümdarı Moyen-çur, Tang imparatoru (o dönemde Çin´i yöneten hanedan) Su-tsung´un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi. Çin´e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadı. Bunun Çin´e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses olarak sonuçlandı.

           9.Asrın ortalarına doğru ?Tibetlilerin´in Doğu Türkistan´a sızması, Kırgızlar´ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdi. Mani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar´ın hemen yanı başında bulunan, göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balığ´ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa´yı öldürdüler, ahaliyi kılıçtan geçirdiler. Ötüken´de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine iç Asya´ya bugünkü tarım havzasına yani Doğu Türkistan´a göç ettiler.

              Karahanlılar:

              Kuruluş dönemi ile ilgili pek fazla bilgi bulunmayan Karahanlılar Devleti, Karluk, Çiğil, Yağma ve diğer Türk boylarından oluşmuştur.

            Devlet, 840 yılında Uygur Devleti´nin, Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur. 893 yılında ?Kaşgar? devletin başkenti olmuştur.

             Bilge Hüsamettin Han´dan sonra devleti oğulları, Bazır Arslan Han ve Oğulçak Kadir Han yönetmişlerdir. Balasagun ve Taraz merkezli iki ana idari bölgeye ayrılan devlette; Bazır Arslan Han, Balasagun´da Büyük Kağan olarak ve Oğulçak Kadir Han Taraz´da Ortak Kağan olarak yönetimi paylaşmışlardır.

             10. yüzyıl sonlarında Oğulçak Kadir Han´ın yeğeni Satuk´un (Satuk Buğra Han) savaş halinde bulundukları Samani sığınmacıların etkisi ile İslam´ı kabul etmesi devletin tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. İslam´ı kabulünden sonra Abdülkerim adını alan Satuk Han, devletin sürekli savaş halinde olduğu Samanilerden de aldığı destek ile amcasına karşı mücadele ederek devletin yönetimini ele geçirmiştir.

                 İslamiyet´i devlet dini olarak benimseyen Satuk Han döneminde Karahanlı Devleti´nin tamamına yakın bir bölümü bu dine geçmiştir. Karahanlı Devleti ilk Müslüman Türk devleti olmuştur. Halife "Nasr Bin Ali" döneminde Abbasiler Karahanlıları Müslüman ülkesi olarak tanımıştır. Samanoğulları ile itilafta olan Karahanlılar, Gaznelileri destekleyerek Samanoğulları Devleti´ni yıkmıştır. Gazneliler ile Ceyhun nehri sınır olarak belirlenmiştir.

                Devlet 1042 yılında hanedan içindeki kavgalar sonucunda Doğu ve Batı Karahanlı devletleri olarak ikiye bölünmüştür. Batı Karahanlı Devleti; 1042-1212 yılları arasında hüküm sürmüş ve ilk başkenti Özkent olan devlet 1212 yılında Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır. Önemli merkezleri; Balasagun, Talas ve Kaşgar ve ilk hükümdarı Tamgaç Buğra Han olan Doğu Karahanlı Devleti ise 1211 yılında yıkılmıştır.

                Cengiz Hanın Güneye Yönelmesi:

               Cengiz Han kısa sürede Kararanlılara son vererek kendi hükümdarlığını ilan etti. Daha sonra gelenek gereği toprakları varisleri arasında bölüştürdü. Böylece Doğu Türkistan´da yeni bir yönetim oluşturuldu.