1914 yılından itibaren Kars yaylalarından, Ağrı önlerinden, Muş ovasından, Pasinler, Erzurum ovalarından, köy ve kasabalarından resmi kayıtlara göre bir milyon yetmiş sekiz bin insan muhacir olmuş, köyünden, kasabasından, şehrinden göç etmiş, Orta Anadolu'ya sığınırken bunların 408.000 kişi yollarda tifo, tifüs, kolera hastalıklarına yakalanarak, çetelerin hücumuna uğrayarak veya donarak ölmüş insan hafsalasının alamadığı acılar yaşanmıştı.
Ancak ne yazık ki bu acılı tarih yeterince incelenmemiş, Osmanlı Cihan devleti neden bu hale gelmiş? Kimler bu hale getirmiş diye de sorgulanmamıştı...
Ruslar yüz yıl içinde Kırım dahil tüm Kafkasya'yı neden? Niçin? İstila ederek Erzurum'u işgal etmişti?
İnsanlar bu işgalin gerçek sebeplerini sorgulamak yerine neden ve hangi mantıkla yeni kurulan Cumhuriyet'i eleştirme yolunu seçmişti? Eleştirenler kimdi? Amaçları ne idi?
Bu soruların sorulup cevaplanması çekilen onca acının sebeplerinin bulunması gerekirdi..Fakat bu yapılmadı..
Ruslar, sonrasında Ermeniler 16 Şubat 1916 ile 12 Mart 1918 yılları arasında Türk Milletine yaşattıkları acıların haddi ve hududu yoktu.
O halde Osmanlı Devleti hangi hataları? Yanlışları yaptı ki Doğu Anadolu'daki "Müslüman Türk Milleti bu acıları yaşadı".....
İşte aranan sorunun cevabı budur.... Kim veya kimler hata yaptı....!
