Sinan AYDIN

Erzurum'un Uzundere ilçesinde eskiden sıkça görülen geleneksel kırlangıç tavanlı evler, bir tarihi ayakta tutmanın mutluluğunu yaşatıyor. Yöreye has kırlangıç tavanlı evler, görenlere 'tarihe yolculuk' hissi veriyor. Bazı tarihçiler ise, Dadaş'ın kedine has bu evlerinin UNESCO'nun dünya mirası listesine alınması gerektiğini savunuyor. Kırlangıç tavanlı evlerle ilgili araştırmalar yapan Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyesi Prof.Dr Haldun Özkan, '' Türk ev mimarisinin şekillenmesinde Anadolu nun iklim özellikleri, yapı malzemeleri inanç ve gelenekleri önemli derecede etkili olmuştur. Bölgesel mimaride yöresel şartlar gözetilerek, farklı örtü şekilleri geliştirilmiştir. Bu ilginç örtü şekillerinden biri de Doğu Anadolu da Geleneksel Erzurum evlerinin karakteristik örtüsü olan Kırlangıç Örtü veya Tüteklikli Örtü de görülür'' diyor bir araştırma yazısında.  

BİR ÖRTÜDÜR ASLINDA

Türklerin hem Orta Asya da hem de Anadolu da binlerce yıllık tüteklikli örtü gelenekleri varlığı tespit edilmiştir. Ahşap tavanlar, geleneksel Türk evi ile birlikte yüzyıllar ötesinden gelen, özel niteliklere sahip mekânların sabit donatı elemanlarıdır. Birbirinden farklı, değişik düzenlemeler ile uygulanan bu tavanlar, geleneksel ahşap işçiliğimizin en somut örneklerindendir. Kırlangıç örtü bir tür bindirme tekniğinin yöresel uygulama şekli olarak karşımıza çıkar. Geniş mekan açıklığının kirişlerin çapraz ve duvara paralel olarak birbirinin üstüne yerleştirilmesi ile yükselen ve alanın kademeli olarak daraltılarak kapatılması ile oluşan bir örtüdür. 

ESKİ ERZURUM EVLERİ NASILDI?

Eski Erzurum evlerinin ana yapı malzemesi taş, ahşap ve topraktır.  Evin duvarları 0.60m kalınlığında yonu taşından örülmüş olup, taş duvarların arasında ahşap hatıllar bağlayıcı olarak kullanılmıştır. Üst örtüsü toprak düz damdır. Evin ana plan şemasını zemin katta avlu ile tandırevi ilişkisi belirlemektedir. Alt katta avlu, tandırevi, iki haremlik odası ve tuvaletler bulunur. Avlunun sol tarafında tuvaletler, sağ tarafında üst kata çıkışı sağlayan merdiven, girişin karşısında ise tandırevine ve haremlik odalarına geçit veren kapılar yer almaktadır. Evin çok fonksiyonlu bir mekânı olarak tasarlanan tandırevi; tandırbaşı, seki, kiler, çeşme-kurun, terekler ve kırlangıç (Karlanguş) üst örtüsü ile anıtsal bir mimari gösterir. Uzundere ilçesinde kırlangıç tavanlı evler görenleri hem şaşırtıyor, hemde büyülüyor. 

KIRLANGIÇ ÖRTÜ NEDİR?

Kırlangıç Örtü (Tüteklikli Ev) : Sivil mimarideki örneklerine özellikle Erzurum evlerinde rastlanan kırlangıç örtü, Erzurum evinde önemli yere sahip olan tandır evinin tavan örtüsüdür. Kare kenarlar üzerine oturan kırlangıç örtüde dikdörtgen kesitli ahşap kirişler köşegen yerleştirilerek sekizgen oluşturulur, bir sonraki sıra içeri taşırılarak karelenir ve bu şekilde bindirmeli yükselen tavan üstte kare bir ışıklıkla son bulur. Bindirme sayısı genellikle 5, 7 ya da 9 olarak belirlenmiştir. Kırlangıç örtünün tam ortasında aydınlatma ve havalandırma amaçlı olarak bir pencere açılmıştır. Ev sahibinin her zaman bacaya çıkarak bu pencereyi açıp kapatmak durumunda kalmaması için, pencere yukarıdan makaraya bağlı bir iple aşağıdan açılıp kapanan bir düzeneğe sahiptir. Sivil mimaride Erzurum evlerinin tandırevi kubbesinde ve han odalarında karakteristik biçimde kullanılmıştır. Erzurumda sert ve uzun geçen kış ayları tandır evinin çok fonksiyonlu bir mekan olarak tasarlanmasında en önemli etkendir. Kalabalık ailelerin bir arada yaşadığı Erzurum evlerinde Tandırevi aynı zamanda tüm ailenin soğuk havalarda toplandığı bir yerde ısınma probleminin çözümlediği bir mekandır. Orijinal örtünün kuruluşunda çivi kullanılmamaktadır, ağaçların üzerinde kert adı verilen yuvalar açılarak birbiri üzerine oturtulmaktadır. Ancak günümüzde yapılanlarda L şeklinde metallerle ahşaplar birbirine sabitlenmiştir. Kırlangıç örtü dini yapılar ve anıt mezarlarda da uygulanmıştır. Bu örtü tipine sadece Erzurum evlerinde rastlanır kanısı yanlıştır. Bu tip tavan örtüsü, Erzurum, Bitlis, Kars, Erzincan, Bayburt, Artvin gibi yerleşmelerdeki evlerde de uygulanmış örneklerine rastlanmak mümkündür.  Türkçede “Tüteklikli ev” olarak bilinen kırlangıç kubbeyle örtülü konutların, Anadolu dışında, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’da da bulunduğu bilinmektedir. Doğal olarak “tüteklikli ev” terimi bu ülkelerin dillerinde de vardır.