HUBUBAT İHRAÇ EDEN OFİSTEN BAKLİYAT SATAN TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİNE

Özellikle Osmanlı-Rus savaşlarında buğday, arpa , çavdar üretimi savaşlarda etkili olmuş, gerek 1877-1878 Osmanlı - Rus Harbi olsun gerekse 1907 de Erzurum´da meydana gelen isyanda Rusların önceden hububat alarak Moskova´ya götürmesi ve bölgedeki hububat fiyatlarının armasında etki etmiş bu durum sonucunda ekmek fiyatları artmış ve toplumda genel bir rahatsızlık olmuştur[1].

Kurtuluş savaşı yıllarında şehirde bırakın tohumluk hububatın olmasını ekmeklik hububat bile olmamış, insanların ciddi açlık sınırında yaşamasına sebep olmuştur.

Savaş sonrasında toparlanma eğilimi gösteren tarım sektöründe iyileşmeler ortaya çıkmış Mahallebaşı´ndaki Alaftarlar, zahireciler köylerden hasat zamanı gelen buğday, arpa ve çavdarları alarak ticaretin gelişmesinde etkili rol oynamışlardı.

İsmet İnönü´nün ünlü doğu raporunda bölgedeki durumu tespit ve çözüm önerileri sonucunda  yapılacak işler kararlaştırılmış, 1938 yılında Tohum Islah İstasyonu kurularak çiftçiye nitelikli ve kaliteli tohum yetiştirip  verilmiş, böylece yörede tarımsal ürün artışı sağlanmıştır. Bunun yanında 3491 sayılı kanunla Toprak Mahsulleri Ofisini kurarak, Bakanlar Kurulunun kararı ile tespit edilecek yerlerde ve tayin edilecek fiyatlarla buğday satın almak ve bu suretle piyasayı korumak, tanzim etmek ve stok bulundurmak amacıyla kuruldu. Önceleri hububat olarak belirlenen alanlara sonra bakliyat ve diğer alanlarda eklenmiş oldu.

1984 yılına kadar çalışan kurum 08/06/1984 tarihli 233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe ve faaliyetlerinde özerkliğe sahip, sorumluluğu sermayesi ile sınırlı bir iktisadi devlet teşekkülüdür.Hukuki dayanağını ise ,Ekonomik Gelirler Yüksek Koordinasyon Kurulunun 11/12/1984 tarihli ve 18602 sayılı Resmi Gazete´de yayımlanan kararı ile yürürlüğe giren Toprak Mahsulleri Ofisi ana statüsüdür.

OFİSİN ERZURUMDA KURULMASI

Bu yılarda ortaya çıkan bir problem alaftarların aldıkları ürünler ve konuyla ilgili şikayetler sonucu devlet yeni bir çalışmaya girerek Erzurum´da 1944 yılında Toprak Mahsulleri Ofisini devreye sokmuştur.

Teşkilatın kuruluş amacı; hububat fiyatlarını düşürmemek, tüketiciyi rahatsız edecek şekilde yükselmesini önlemek, üretici ile tüketici arasında düzenleyici rolü üstlenmek, yılın her mevsiminde halkın ihtiyaç duyduğu hububatı hazır bulundurmak, muhafaza etmek, temizleme yapmak gibi görevleri üstlenecek olan ofisi 440 sayılı kanun gereği kurulmuş, bölgelerdeki ofislerde bu kanuna istinaden kurulmuşlardı[2].

1944 yılında Bölge Ambarlar Şefliği olarak kurulan ve 1947 yılında  Bölge Müdürlüğüne dönüşen ve il merkezi hariç 59 ajans ve bir şube müdürlüğü ile teknik organlar dahil 1960 yılında çalışan 590 kişilik  geçici ve daimi elemana ulaşmıştır. 1966 yılına ofis bünyesindeki iş yerlerinde 226 memur, 232 hizmetli personel görev yapmış buna muvakkat çalışanlar dahil edilmemiştir[3].

Türkiye genelinde 9 bölge halinde teşkilatlanmaya gidilmiş bu bölgelerden biride Erzurum olmuştur. Bölgeye bağlı iller Ağrı, Kars, Artvin, Rize , Trabzon,Gümüşhane , Erzincan´ın yanında Muş´un Bulanık ve Malazgirt ilçelerini içine alan bir teşkilata dönüşmüştü[4].

Gelişen ve değişen iş icaplarına göre gerekli merkezlerde  ve sınırlı sayıda  daimi ambar teşkilatları oluşturulmuş 1954 yılından itibaren teşkilatlanmasını artırma yoluna gitmiştir. Bu çalışmalarda müstahsil ihtiyaçları gözetilerek hasat mevsiminde hububat alımları hızla gerçekleştirilmiş[5], halen faaliyette bulunan istasyon kenarında bulunan toprak mahsulleri ofisine ait olan hangarı Bekir Salim Haşıloğlu müteahhitliğini yaparak tamamlamıştır.

1952-1953 kampanya döneminde daimi teşkilatlı 13 ambar ve geçici teşkilatlı 11 ekiple girilmiş, beklene artışın gözlenmesi üzerine ortaya çıkacak artışın %50 olacağı tahmin edilerek  bir önceki kampanya döneminde geçici  olan ekipler daimi hale getirilmiş böylece 1954-1955 kampanya dönemi daha verimli olmuştur[6].

Bu artışları daha iyi ifade edebilmek için 1947-1948 kampanya dönemi ile 1952-1953 kampanya dönemini kıyaslamak yoluyla bunu görebiliriz.

Beş yıl içinde tüketim fazlası ürün ofis tarafından alınmış artışın %150den fazla olduğu gözlenmiştir.

1947-1948 döneminde piyasaya satılan buğday 11.947 ton iken bu rakam 1952-1953 döneminde 46.054 ton çiftçilere tohumluk olarak verilen 3.705 ton buğdayla birlikte toplam 49.849 ton dahili satışlar yapılmış buna karşılık Trabzon limanında Almanya ve Yugoslavya´ya 14.785 ton hububat ihraç edilmiştir[7].

1947-48 kampanya döneminde içeriye 410 ton çavdar satılırken 1952-53 kampanya döneminde bu rakam 835 tona çıkmış, Almanya ve Yugoslavya´ya 12.515 ton çavdar ihraç edilmiştir.

1947-48 döneminde askeriyeye temlik olarak 19.718 ton arpa satılmış iken 1952-53 dönemimde 16.948 ton arpa satılmış ayrıca Almanya ve Yugoslavya´ya  19.623 ton arpa ihraç edilmiştir[8].

Bu istatistik rakamlar da gösteriyor ki savaş sonrasında köylü üretim artışına gitmiş hayvancılığın yanında hububat ekimi giderek artmıştır. Üreticilerin zahire tüccarlarına sattığı mahsul miktarı bu rakamların dışında kalmıştır.

1952-1953 kampanya döneminde faaliyette bulunan daimi ofis büroları; Ağrı, Aşkale, Bayburt, Erzurum, Erzincan, Hasankale, Horasan, Iğdır, Kars, Kızılçakçak, Refahiye , Sarıkamış ve Tercan olurken, geçici iş yerleri ise Ardahan, Arpaçay, Çobandede, Pekeriç, Eleşkirt, Patnos, Selim, Trabzon, Tuzluca, Kelkit Hınıs olmuştur[9].

Bir yıl sonraki kampanya döneminde daimi ambarlar Ağrı, Aşkale, Bayburt, Çobandede, Eleşkirt, Erzincan, Erzurum, Hasankale, Hınıs, Hopa, Horasan Iğdır, Kars, Kızılçakçak, Patnos, Rize, Refahiye, Sarıkamış, Selim Tercan ve Trabzon olmuştur. Geçici ofis büroları ise Arpaçay, Başgedik, Pekeriç, Tuzluca, Ardahan, Kelkit, Çıldır, Diyadin, Doğu Beyazıt, İliç, Kağızman, Karakurt, Maden, Narman ve Tutak olmuştur[10].

Geçici ve daimi ofis merkezlerinin faal hale geçmesi bölgede tarımsal ürünlerin güvenilir biçimde müstahsilden alınıp korunaklı ofis ambarlarında depolanması aynı zamanda zayiatı da önlemişti.

1955 yazında ülke genelinde meydana gelen kuraklık sonucu üretim dip yapmış, ABD´den getirilen tohumluk buğdayların bölgede taban tutturmaları epey zaman almıştı.

Bu çalışmalar yapılırken 1950´lerdeToprak Ofisi Bölge Müdürlüğünü Adnan Dengel yürütmüş başarılı işlere imza atmış iken 1968-1975 yılları arasında İzzettin Yılmaz bölge müdürlüğü yapmıştır.

1960 yılına gelindiğinde Erzurum merkezde 4 bin tonluk betonarme bir silo, beş adet memur lojmanı , Aşkale´de 1300 tonluk bir çelik silo ve beş adet lojmanı devreye sokulmuş, Pasinler, Horasan özellikle demir yolu bağlantılı yerlerde hububat alım mevsiminde asgari 200 bin ton alım yapılacak şekilde organize olunmuştu[11].

1966 yılında bölgeye yapılan yatırımlar sonucu depolama merkezleri ve siloların sayısı ve kapasitesi artırılmış bunun sonunda  14.000 ton kapasiteli silo, 18.000 ton kapasiteli çelik silo, 72.620 ton kapasiteli sac hangar, 9.000 ton kapasiteli kagir ambar olmak üzere 113.620 ton kapasiteli hububat depolayacak bir potansiyele ulaşılmıştır[12].) Bu artışın sağlanabilmesi için bölgeye 187.227. 80 liralık yatırım yapılmıştır.

Ofis 1966 yılı içerisinde 100 bin ton halk ekmekliği için, istisnai rejim, ciheti askeriyeye, resmi dairelere yardım, tohumluk ve kredili olmak üzere ekmeklik buğday satılmaktadır[13]. Satılması düşünülen 100 bin tonluk ihtiyacın ancak 25 bin tonu bölgeden temin edilmiş, kalanı diğer bölgelerden getirtilmiştir.

1960-1966 yılları arasında ofisin aldığı hububat miktarı ve ödenen ücretler şöyle gerçekleşmiştir[14].

Yukarıdaki tablodan  anlaşılacağı gibi 1950´lerde alınan hububat ile 1960-70´lerde alınan miktarlar biri birini tutmamış bunun nedeni 1955 kuraklığı sonrasında karşılaşılan sorunlar ve köylerden şehirlere başlayan göç ve ürünlerin iç tüketimde kullanılması olarak izah edilebileceğini tahmin edebiliriz.

TRT Erzurum Radyosu 15 Aralık 1960 yılında  ofisin İstasyon mahallesindeki binasının üst katında üç odada yayına başlamış olması ofis tarihinde ayrı bir yere sahiptir.

 1983-84 döneminde ofisin tüzel kişiliği yeniden tanımlanıp son şeklini alırken Erzurum bölge müdürlüğünden şube müdürlüğüne dönüştürülmüş bunun sonucunda faaliyet alanı daraltılmış ve Başta Trabzon, Rize, Artvin ayrılan iller olmuştur. Günümüzde Erzurum Şube Müdürlüğüne bağlı, Bayburt, Ağrı, Kars,Muş, Erzincan Kısım amirlikleriyle birlikte Mercan, Horasan, Iğdır, Bulanık, Malazgirt, Ahlat, Van Adilcevaz, Erciş ve Akyaka Tesis Ekipleriyle hizmetlerini sürdürmüş, 2013 tarihinde  Van, Adilcevaz, Ahlat, Erciş, Muş ,Bulanık ve Malazgirt Erzurum Şubesinden ayrılarak Diyarbakır´a bağlanmış böylece Erzurum şubesinin yükü ciddi anlamda azalmıştır.

Sonuç olarak; Hububat ihraç eden Erzurum Toprak Mahsulleri Ofisinden bırakın ihracı artık çiftçiden buğday, arpa, çavdar almayan sadece diğer illerden gelen bakliyat ürünlerini satan il müdürlüğüne dönüşmüştür.

Kaynakça:

Fuat Muhasipoğlu-Sabahattin Günçel-Mehmet Ayarko,  Erzurum Kılavuzu, İstanbul, 1956.

İhsan Ünüvar, Erzrum Vilayaeti, İstanbul, 1954.

İhsan Ünüvar, Erzurum Rehberi, Erzurum, 1961.

Komisyon: Selahattin Babüroğlu ve Ekibi, Erzurum Analitik Etüdleri, İstanbul, 1965.

Erzurum İl Yıllığı 1967. İstanbul.

1973 Erzurum İl Yıllığı, İstanbul.

1998 Erzurum İl Yıllığı, İstanbul.

Vatan Gazetesi Erzurum İlavesi, 1953.

Abdurrahman Zeynal, XIX ve XX Yüzyılda Erzurum Ekonomisi, İstanbul 2011.

Abdurrahman Zeynal, Ufuk 2000 Gazetesi, Ekim 2011. Erzurum.