Erzurum’un maneviyat ikliminin esintilerinden bir koku da Pasinler ovasından Anadoluyu kaplayan irşad kervanının önde gidenlerinden Çöğender Baba Hazretleri Erzurum’a 26 km. Pasinler’e 12 km. mesafede bulunan ve Pasinler’e bağlı Çöğender köyünde metfundur. Köyde yapmış olduğumuz araştırma ve gözlemlerimiz varlığını hisseddiren bir hava var ki bizleri mest etti. Köy halkının bir kısmı ile görüşmemizde beyanları üzerine Çöğender Baba hakkında ne bildiklerini sorduk. Almış olduğumuz cevap; eskiden bu köyün kurucusu büyük bir zat olduğunu, tarihsel olarak fazla bir şey bilmediklerini söylediler. Bize mihmandarlık edenlerle gezintiye çıktık az çok köyü annemin köyü olması nedeni ile bir çok yerini bildiğimden tüm kabirleri ziyaret ederek fatihamızı okuduk ve orda yatanların ruhuna bağışladık. Mekanları cennet olsun.
Çöğender Babanın kabri şerifi köy içerisindeki caminin yan tarafında çevirme içerisinde üzeri bir betonarme örtülü her hangi bir mezar belirtisi olmayan konumda olduğunu gördük.
Arşiv araştırmalarımızda bir kayıda rastladık. Bu kayıt da “Yukarı Pasinin büyük köylerinden biri olan Çukender, Erzurum’a dört, beş saat (yaya) mesafededir. Bu köyü Çukender adında sofiyyundan bir Türk büyüğü kurmuştur. H.440, M. 1048 Tarihli (bundan 962 yıl evvel) Yağan Paşa vakfiyesinde şahit olarak gösterilen Seyit Çukender Ali bin Seyit Süleymanın, o tarihte sağ olduğu anlaşılmaktadır. Hüseyin defterinde şöyle yazılıdır: Çukender malik hane maaçiftlik-Vakıf zaviyei mezbure -2000 akçe. İbaresi yer almaktadır. Sonrada açıklayıcı not yazılmıştır.
Çukender Baba Rezaknallahü bişefaatü (Rızıklandıran Allahın yardımıyla) der karye i Çukender Mağfurulleh derviş anın meczubu (Allah sevgisi ile kendinden geçmiş) ve cümle halkın mahbubu (sevileni) olup umuru dünyevinden Müberra (aklanmış) ve nafaka ve kisve efkarından münezzeh olup ekseri zamanını çukan (uzunca çubuk) getirip gezer imiş. Merkadi şerif içinde olan karye kendunun ismi ile müsemma olup karye - i mezburede (adı geçen) ve gayride evkafı olup matakaddemede vakfiyet üzere zapt oluna. Gelip defteri atike mukayyet olmakla kaydı defter olundu.
Ayriyeten Erzurum evkaf muhasebe defterinde ise şu izahata rastlanılmıştır.
Vakıf: Zaviye-i Çukender der karye-i Çukender der kaza-i Pasin-i ulya tabi-i Erzurum der ferman.
Mehmet Saib Efendi bin Hamza başartı Muallimi subyan zaviye dar ve mütevelli vakfı mezbur.
Ruyet muhasebesinde 1266 Muharrem
Bedeli üşar karye-i Çukender tabi-i Pasin-i ulya 2000 akçe
Bu kayıtlara göre Çukender Baba zengin bir Türk sofisi olduğu aşikar ortadadır. Bu köy ile diğer araziyi türbesine ve köyde yaptırmış olduğu mektep masrafına tahsis etmiştir. Yağan Paşa vakfiyesinden anlaşıldığına göre H. 440(962 sene evvel) Oğuz kabilesine mensup olan bu Türkler, Türkistan dan Kirman şehrine ve oradan Pasinler’e gelerek birçok köyler kurmuşlar ve birçoklarını da Gürcü milletinden satın almışlardır.
Çukender Babanın, köyde türbesi yıkılmış, belirgin olmayan bir mezarı bulunmaktadır. Yanında Emir Süleyman adında bir zat ta yanı başında yan yana yatmaktadırlar. Emir Süleyman hakkında hiçbir malumat yok ise de bunun da Çukender’in muasırı olduğu ve emir unvanını almasıyla mahalli beylerden olduğu anlaşılıyor.
Prof. Dr. M. Sadi Çöğenli tarafından tesbit edilen başka bir kayıtta “Erzurum Pasinler kazasına bağlı Çoğender köyünde medfun Hz.Ebubekir’in torunlarından Çöğender Babaya ait iki muhim vesika” adlı neşrinde: Başbakanlık arşivinin 199 nolu ve H.947/ M.1540 Tarihli tahrir defterinin 18. sayfasında yer alan ilk vesikaya göre Çöğender Babanın Hz.Ebubekir’in torunlarından olduğu kayıt edilmektedir. Ayrıca 146 nolu şikâyet defterinin 468 sayfasında yer alan ve H.1147/ M.1734 Tarihli ikinci bir vesika ise yapılan şikâyet üzerine zaviyedarlığın kime ait olacağı hakkında verilen bir hükmü ihtiva etmekte ve Çöğender Baba’nın Hz. Ebubekir’in torunlarından olduğu, ayrıca Pasinler kazasına bağlı Çöğender köyünde bulunduğunu ifade edilmektedir.
Şu anda köy camisinin hemen altında yapıların arasında harap bir vaziyette bulunan hatta kabrin varlığından bir alamet dahi bulunmayan bu merkad-ı şerifin kabre dokunulmaksızın tamir edilip bulunduğu yerde muhafazası edilmiştir.
Yukarıda belirttiğimiz kayıtlara bakıldığında Çöğender Babanın kabrinin yeri, birinde Emir Süleyman’ın yanında, diğerinde caminin alt ucunda olduğu belirtiliyor. Bu hususta bir ihtilaf mevcuttur. İslami usullere uyularak asıl yerinin tespit edilip açığa çıkarılması ve tarihi şuura uygun bir şekilde restore edilmesi gereklidir. Gerçek şu ki Seyit Çukender Ali bin Seyit Süleyman her şeyini Hakka adamış, Hak aşığı, Allahın veli kullarından biri ve bu köyde medfun.
Fetihten önce, hazırlık için Anadolu’ya gelen oymak beyleri yanlarında dervişleri de getirerek ortamı olgunlaştırmışlar, sonra da fütuhat gerçekleşmiştir. Çukender Babanın zengin birisi olduğu muhakkak. Emir Süleyman’ın oğlu olması da ihtimaldir. Araştırmacı yazar Abdurrezak Türk hocanın ifadelerine göre bu tespite muhatap olduk.
Emir Süleyman’ın kabri şerifleri köyün doğu ucundadır. Gösterilen, Çöğender Baba makamından yaklaşık 200 m. uzaktadır. Yanında ismini taşıyan bir de çeşme mevcuttur.
Yine köylülerin ifadesine göre Köy içindeki eski mezarlıkta, adını taşıdığı çeşmenin sırtında moloz taşlarla yapılmış olan Yaramış Baba’nın mezarı mevcuttur. (baş taşı Abdullah bin İbrahim olan) Bu zatı muhterem bu bölgede yapılan savaşlarda yararlılık göstermiş abit bir kişi olduğu ortadadır. Mekanları cennet olsun.
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğümüz ve Pasinler Belediye başkalığının, bu bölgeyi iyiden iyiye tarayıp değerlerimize sahip çıkılması ve buraların onarımlarının yapılarak turizme kazandırılması gerekir.
Kaynakça:
*Erzurum Tarihi anıtları Kitabeleri- A.Ş.BEYGU
*ErzurumPasinler kazasına bağlı Çöğender köyünde medfun Hz.Ebubekirin torunlarından Çöğender Babaya ait iki muhim vesika.- Prof. Dr. M.Sadi ÇÖĞENLİ.
*Erzurum Kandilleri Araştırmacı-Yazar Abdurrezak Türk
