Orhan DURMUŞ


ERKEN DÖNEM OSMANLI DÖNEMİ VE 15. Y.Y. TEZHİP SANATI;


 

            10. Y.Y. inanç sistemi değişmiş. Asya ve Horasan yavaş yavaş İslamlaşarak Anadolu´ ya Müslüman olarak gelirler. Asya kültür çevresiyle ile ilgili bilgileri ilk kez Herodot verir. Ayrıca kurganlardan çıkarılan eşyalardan bilgi ediniyoruz. Erken Osmanlı yazmalarında farklı etkileşimlerin birleşiminden doğan yeni tezhip üslubunun ilk bakışta sezilir. Osmanlıların saray çevresinde geliştirdikleri görkemli sanatlarının benliğine özgü motifleri, kitap süslemeciliğinde görülür. Başlangıçta saraya çalışan nakkaşlar ve müzehhipler zümresinin kökenlerine ve fethedilen ülkelerin sanat alanında yaptıkları etkilere bağlı olarak, belirli motif dağarcığına sahip tezhip üslubu doğurmuştur. Genellikle yuvarlak kıvrımlar çizen dallar üzerine yerleştirilmiş Rumiler ve Hatayi´ ler kimi kez tek başlarına kimi kez kademeli olarak birlikte uygulanmıştır. Kademeli kompozisyonlarda Timurlu sanatının etkisi sezilir. 15. yy´ın ilk yarısında, kitabın düzenlenişi ve tezhibi açısından var olan Memluk ve Timurlu dönemi Herat ve Siraz okullarının etkileri giderek özümlenmiş ve yüzyılın ikinci yarısında orijinal bir süsleme üslubu yara özümlenmiş ve yüzyılın ikinci yarısında orijinal bir üslup yaratılmıştır.

Bilinen Osmanlı Tezhiplerinin en erken örnekleri Makâsıd el-Elhân adlı musiki nazariyatı ile ilgili bir yazmada yer alır. (TSMK R. 1726). Sultan II. Murad, için hazırlanan eser H.838 tarihlidir. Sultana sunuş yazısının bulunduğu çift sayfalık zahriyesindeki tezhipler Osmanlı sanatı için gerçekten büyük değer taşır. Zahriyeler birbirinden farklı düzende tezhiplenmiştir. Koyu mavi, yeşil ve siyahın zemin rengi olarak kullanıldığı bu tezhiplerde motiflerde çogunlukla altın yaldız, turuncu, beyaz ve mavi hakimdir. Bu dönemlerde Siraz ve Herat tezhip özellikle erken Osmanlı Tezhibinde etkindir.

Osmanlı Tezhip Sanatının bir ekol niteliğini yansıtan ilk önemli dönemi Fatih Sultan Mehmed´in Saltanat Yıllarına rastlar. Fatih Sultan Mehmet´in Saltanat Yıllarına rastlar.

Fatih Sultan Mehmet ve veziri Mahmut Pasa adına hazırlanan çok sayıda tezhipli el yazma eserin günümüzde geldiği bu dönemin seçkin örnekleri, TSM ve Süleymaniye Kütüphanesi basta olmak üzere çeşitli müze ve kütüphanelere dağılmıştır. Bu eserlerde genellikle zahriye de yer alır. Zahriyeler nadiren çift sayfa olarak düzenlenmiştir. Ayrıca eserin başladığı sayfaya da, baslık biçiminde tezhip yapılmıştır. Ana semalar uygulanmıştır. Ortada yer alan kitap ya da sunulan kişinin adının yazılı olduğu semseler, ya oval biçimde ya da oval biçimde yada tamamen dairevidir. Semseler alt ve üst kısımlarında ince uzun dikdörtgenler halinde yatay panolar veya sayfa köselerinde kösebentler vardır. Genelde ana zemin bos bırakılmış semse ve kösebentler tezhip edilmiştir. Bu dönem tezhibinin baslıca dolgu motifleri ise, Rumiler ve kıvrımlı dallar üzerinde sıralanan hatayi grubu çiçeklerdir. Rumiler çoğunlukla kapalı formlar oluşturan bir düzenleme ile bordür biçiminde sıralanır yada sezilmeyen bir simetri içerisinde yuvarlak kıvrımlı dallar üzerinde görülürler.

Renkler lacivert ve altın en etkili olacak şekilde kullanılmıştır. Ayrıca altın, beyaz, siyah, yeşil, kırmızı ve kiremit tonu renkler dikkati çeker. Baslıklarda ve zahriyede hat da süsleme ağırlıklı olarak tezhibin içinde yer alır.

16.yy´dan itibaren kitap sanatının vazgeçilmez bir süslemesi olan haklar örneklerine, Osmanlı kitap sanatında bu dönemde az olmakla birlikte rastlanır. Fatih´in hazinesi için hazırlanan Tezkiret´ül Kurtubi adlı eser, dönemin motif dağarcığını yansıtmaktadır. Altın yaldızla çalışılmış ve siyahla tahrirlendirilmiş haklar çalışmaları eserin manzum kısımlarındaki boşluklarda, metinle cetvel arasında yer alır. 15. yüzyılda Osmanlı ile bir değişme, bir hamleye giren tezhip ve desen sanatlarımız, sanki bir geçiş dönemi yasar gibi. Anadolu Selçuklu İmparatorluğu zamanında kurulmuş saray nakışhanesi geleneği, Osmanlılar döneminde de devam etmiştir. Bursa, Edirne ve 1453´ten sonra İstanbul gibi başkentlerin saraylarında kurulan nakışhaneler, özellikle Fatih 1451-1481 yılları arasında saltanatı süresince sayısız ve mükemmel eserler vermişlerdir.